Bouwman, schepen, touwslagers, sigarenfabrikanten en ondernemers

Deze familiegeschiedenis gaat over de familie Wagemaker. Mijn moeder Coby was de dochter van Nicolaas Albertus (Nico) Wagemaker en Gerritje Verkaaik. Waar komt de familienaam Wagemaker vandaan? 

We hadden eens op school een les over familienamen en beroepen en mijn leraar wist het zeker: de familie Wagemaker maakte wagens! Mijn moeder dacht daar anders over.

Mijn oudgrootvader Johannes (Jan) Cornelisz Wagemaker (1782 – 1836) staat te boek als tuinder en overleed in Leiden. Ha! Toch nog een link met mijn eigen verleden: ik ben als enige van de familie in het westen geboren en ook nog eens in Oegstgeest bij Leiden!

Mijn oudvader Pieter Wagemaker (1814 – 1850) was een arbeider. Ook bij hem staat niet vermeld wat hij voor werk deed. Hij bleek 'de grote verrassing' van de familie!

Bij zijn zoektocht in het archief, probeerde vader de achtergronden van Pieter uit te spitten en deed een ontdekking: Pieter was ‘Op ’t Kasteel’ overleden. Eindelijk! Blauw bloed in de familie! Wat zal deze ontdekking voor een opwinding hebben gezorgd aan de onderzoekstafel in Den Haag! Ik zie het al voor mij hoe vader zich dieper over de papieren boog om de informatie in zich op te slurpen. En wat zal het een desillusie geweest zijn, toen hij algauw ontdekte dat het kasteel een gevangenis bleek te zijn! Het verre familielid zat daar als crimineel opgesloten! Hij was veroordeeld voor een inbraak en medeplichtig aan een poging tot doodslag.

Een moordlustige inbreker in de familie! Misschien heeft vader de hele terugreis in de trein zitten bedenken, hoe hij dit ‘nieuws’ thuis zou gaan brengen, maar het kan ook zijn dat hij zich al die tijd heeft zitten verkneukelen: wát een mop, denk je van adel te zijn! Ik weet nog dat vader bij zijn verslag die avond tegen ons zei: “Dat zullen we oma maar niet vertellen!”. 

Mijn betovergrootvader Jan Wagemaker (1844-1931) had een sigarenfabriek. Toen hij 22 jaar oud was, overleed zijn moeder en waarschijnlijk ging het met het bedrijf waar hij als sigarenmaker werkte niet goed, want in 1866 vertrok hij als vrijgezel met diverse collega’s naar Leiden, waar hij als sigarenmaker ingeschreven werd en volgens het Bevolkingsregister woonruimte aan het Levendaal kreeg. Het was daar in Leiden dat hij verliefd werd op Annigje Kool (1846-1935), waarmee hij op 1 april 1869 trouwde.

Ze zouden zes kinderen krijgen en een jaar na de geboorte van Huibert (1872 – 1939), hun tweede kind, verhuisden ze naar Culemborg. In 1892 kreeg Jan patent als winkelier en fabrikant en stichtte hij in Culemborg een sigarenfabriek, gevestigd aan de Zandstraat. Het was een kleine onderneming; er werkten rond 1896 zes mannen en drie jongens, maar in 1901 was het totale aantal al geslonken tot vier man. Twee zoons gingen bij hun vader op de fabriek werken: Huibert en Kobus.
De fabriek heette De Rookende Moor, een naam waar je vandaag de dag niet meer mee hoeft aan te komen.

Jan Wagemaker was een kleine ‘patroon’, die zich als werkgever druk gemaakt heeft om de werktijden van het personeel in de sigarenindustrie. Het was in die tijd heel gewoon dat een sigarenmaker 12 ½  uur per dag werkte. In Zaaien en maaien tegelijk, organisatie van sigarenmakers in Culemborg lees ik dat Jan Wagemaker voor verkorting van die arbeidsduur gezorgd heeft, maar omdat de sigarenmakers volgens stukloon werkten, zouden ze door die arbeidstijdverkorting nóg harder hebben moeten werken, om dezelfde aantallen te halen. Dat zou uitbuiting zijn. Om die reden heeft Jan bepaald dat er in zijn fabriek toeslagen kwamen voor overuren: 10% extra voor het elfde uur, 25% voor het twaalfde en dertiende uur en als er nog langer gewerkt moest worden, dan kreeg de arbeider 50% verhoging. Moest er op zon- en feestdagen gewerkt worden, wat klaarblijkelijk gebeurde, dan kreeg het personeel 100% toeslag.

“Het was in Nederland een onrustige tijd. In Nederlands-Indië was de Atjeh oorlog aan de gang en in Zuid-Afrika woedde de Boerenoorlog, waar ons land ook belangen had als voormalige vestiging.”

Mijn overgrootvader Huibert Wagemaker (1872-1931) werd vrijgesteld van militaire dienst en trouwde in 1899 op 27-jarige leeftijd. Voor het tijdbeeld noteerde mijn vader weer het volgende:

“Het was in Nederland een onrustige tijd. In Nederlands-Indië was de Atjeh oorlog aan de gang en in Zuid-Afrika woedde de Boerenoorlog, waar ons land ook belangen had als voormalige vestiging.”

Drie maanden na de geboorte van hun eerste kind Anna, overleed zijn vrouw en ook dochtertje Anna zou het niet redden en overleed een jaar na haar geboorte. In datzelfde jaar 1899 trouwde Huibert met mijn overgrootmoeder Jacoba van Sevenhoven (1876 – 1956). Jacoba woonde, waarschijnlijk vanwege het zieke kind, al bij het moederloze gezin in huis. Ze was verpleegster en had haar opleiding in het Stadsziekenhuis van Leiden genoten, evenals haar zus Gijsberta, die tijdens de Transvaalse Boerenoorlog (1899-1902) als zuster, lid van de tweede Rode Kruis Ambulance, naar de Transvaal is uitgezonden en daarvoor gedecoreerd is geweest. In het familiefotoalbum zit een foto van haar, waarop te zien is dat ze de zilveren medaille van de ‘Anglo-Boere oorlog’ draagt. Ook werd ze onderscheiden met de zilveren eremedaille in de Orde van Oranje Nassau. Dat was de zus van Jacoba; een avontuurlijke dame! Jacoba daarentegen gaf haar beroep op, trouwde met een weduwnaar en werd moeder en huisvrouw.

Na hun huwelijk kregen Huibert en Jacoba nog acht kinderen. Huibert werkte toen als sigarenmaker op de fabriek van vader Jan, maar werd later sigarenwinkelier. Zijn winkel was gevestigd ‘op de scherpe hoek’ van de Lange Meent en de Tollenstraat in Culemborg. De gezondheid van Huibert was al in die tijd niet zo goed, want hij leed hevig aan astma. Hij verhuisde met zijn gezin naar de Kleine Kerkstraat, waar hij nog geruime tijd woonde. Overgrootvader werkte niet veel meer, maar zijn kinderen verdienden de kost.

Feeststemming in Roaring Twenties en begin jaren 1930

De Eerste Wereldoorlog, Nederland zou neutraal blijven, was net achter de rug en de ‘Roaring Twenties’ stonden voor de boeg, waarin de mensen van het leven probeerden in te halen, wat er in te halen viel. Op politiek en sociaal vlak veranderde er veel. Er was een enorme economische groei en het volk verkeerde in een soort feeststemming. Er werd volop gedanst en uitgegaan. In het familiealbum zitten foto’s waaruit blijkt dat mijn grootouders in hun jonge jaren ook volop van het leven hebben genoten.

De mensen trokken het strakke korset uit, waarin ze jarenlang geperst zaten. Het vrije leven moest geleefd worden!

Grootvader nam begin 1920 ontslag en ging werken bij de firma Weijsenveld, een verf- en kwastenhandel. Hij reisde stad en platteland af en gedurende acht jaar was dat een goede leerschool voor zijn toekomstige baan. Eerst moest hij nog zijn dienstplicht vervullen. Hij was lichting 1925 bij het 17^e regiment Infanterie. Zijn zakboekje en identiteitsplaatje zijn nog in familiebezit. Na de dienst ging hij vanaf juni 1928 bij de kwastenfabriek Den Hartog in Culemborg werken, maar na vier maanden volgde een overname. Grootvader werd voor de vorm ontslagen en meteen weer aangenomen bij de nieuwe eigenaar, de firma H.C.Ph. van Dam. In de nazomer van 1930 werd hij opgeroepen voor een herhalingsoefening. Als militair ging hij voor 17 dagen naar Venlo waar zijn onderdeel gevestigd was. In die tijd woonde hij nog bij zijn ouders in, maar een jaar later trouwde hij met mijn grootmoeder. Ik weet niet of grootvader vrije dagen moest opnemen voor deze herhalingsoefening. Hoe ging dat in die tijd? In elk geval keerde hij na dit ‘verlof’ terug bij zijn baas. 

Als hoofdvertegenwoordiger was hij 25 jaar in dienst bij deze kwastenfabriek en op 28 november 1968, toen hij al zwaar ziek was, ontving hij uit handen van Hommes, burgemeester van Beusichem, de zilveren eremedaille, verbonden aan de Orde van Oranje Nassau. Getuige het vele beeldmateriaal van deze denkwaardige dag, was ik daar als kind bij aanwezig, maar ik heb er geen echte herinnering aan.